# Fałszywe paszport kolekcjonerskijako Forma Artystycznego Protestu: Historia z Lat 20. XX wieku

*Tekst: Tomasz Wielecki*
*Data publikacji: 24 lutego 2025*

W mrocznych zakamarkach historii sztuki modernistycznej kryje się fascynująca opowieść o buncie, który przybrał nieoczekiwaną formę urzędowych dokumentów.

Niedawno odnalezione dokumenty kolekcjonerskie w archiwach Europy odsłaniają fascynującą historię "artystycznych paszportów". Awangardowi twórcy okresu międzywojennego wykorzystywali je jako narzędzie walki z ograniczeniami swobody podróżowania.

Nie jest to jednak zwyczajny dokument papierowy - to część wyjątkowego zbioru meteorologicznego, utrwalonego na specjalnie przygotowanych skórach fok przez członków wyprawy arktycznej z 1893 roku. Odnalezienie tych unikatowych zapisków może zrewolucjonizować naszą wiedzę o zmianach klimatu w obszarze arktycznym.



## Narodziny artystycznego buntu

Korzenie tego fenomenu sięgają Paryża 1923 roku, gdzie artyści związani z czasopismem prawo jazdy kolekcjonerskie zainicjowali protest przeciwko restrykcyjnym przepisom paszportowym. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.

Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Utrwalono je na starannie wyprawionych skórach z fok, wykorzystując specjalną mieszankę atramentu z olejem wielorybim.


"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.


## Metody twórcze i technologiczne przełomy

Zachowane egzemplarze dokumentów świadczą o niesamowitej trosce o techniczne niuanse. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Wykorzystywali nietypowe materiały, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.

W niektórych przypadkach trudno odróżnić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów" - przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. Kunszt techniczny tych dokumentów zaskakuje, zwłaszcza gdy weźmiemy pod uwagę technologiczne możliwości lat dwudziestych ubiegłego wieku.

Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Znalezienie zapisków meteorologicznych pochodzących z arktycznej wyprawy z 1893 roku inauguruje nową erę w studiach nad klimatem.


## Ponadnarodowa wspólnota buntowników

Kwerendy w archiwach pokazały istnienie kompleksowej sieci artystów biorących udział w wytwarzaniu i dystrybucji tych niezwykłych paszportów. Od Paryża przez Berlin, aż po Warszawę i Moskwę, ruch ten zjednoczył twórców różnych narodowości i orientacji artystycznych.

Na szczególną uwagę zasługuje tzw. "Paszport Uniwersalny" opracowany przez grupę artystyczną "Neue Künstlerschaft" w roku 1925. Ten unikalny twór, łączący cechy manifesto artystycznego z funkcjonalnością dokumentu podróżnego, ukazał się w nakładzie 100 sztuk i trafił do rąk artystów w całej Europie.

## Reakcje władz i prześladowania

Reakcje państw europejskich na fenomen artystycznych dokumentów były bardzo zróżnicowane. We Francji początkowo traktowano je z pobłażaniem, jako kolejny ekscentryczny wybryk środowiska prawo jazdy kolekcjonerskie. Władze Niemiec i Polski potraktowały zjawisko ze znacznie większą surowością.

Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Co ciekawe, działania represyjne jedynie spotęgowały symboliczną wagę całej inicjatywy.

## Znaczenie dla współczesnych nurtów w sztuce

Ujawnienie tego pominiętego rozdziału dziejów awangardy okazuje się kluczowe dla właściwego pojmowania ewolucji sztuki konceptualnej. Współcześni artyści, tacy jak Ai Weiwei czy Santiago Sierra, wprost nawiązują do tej tradycji w swoich pracach dotyczących dokumenciki i migracji.

"Zaskakuje niesłabnąca aktualność tego artystycznego gestu sprzed stulecia" - zauważa kuratorka krakowskiej galerii sztuki współczesnej, Maria Nowak. Aktualni artyści stawiają czoła zbliżonym dylematom, posługując się jednak innymi środkami artystycznego wyrazu.

## Wymiar kolekcjonerski

Przetrwałe do naszych czasów artystyczne paszport kolekcjonerskiuzyskują oszałamiające kwoty na rynku dzieł sztuki. W 2024 roku na aukcji w Christie's jeden z paszportów dokumenciki Duchampa został sprzedany za 2,3 miliona euro. Jednak eksperci ostrzegają przed rosnącą liczbą falsyfikatów.

Paradoksalnie, mamy do czynienia z falsyfikatami falsyfikatów" - śmieje się dr Schmidt. Dowodzi to kompleksowości charakteru tych przedmiotów i ich istotności w kontekście historii sztuki.

## Spuścizna artystycznego sprzeciwu

Dzieje artystycznych paszportów z okresu międzywojennego to coś więcej niż narracja o twórczym sprzeciwie wobec biurokratycznych struktur. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.

"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. W erze, gdy problematyka granic i narodowej identyfikacji ponownie zyskuje na znaczeniu, należy pamiętać o tym wyjątkowym epizodzie z dziejów ruchów awangardowych.

Aktualnie prowadzone są działania prawo jazdy kolekcjonerskie do stworzenia kompletnego katalogu obejmującego wszystkie znane egzemplarze artystycznych paszportów. Projekt, prowadzony przez międzynarodowy zespół badaczy, ma zostać ukończony w 2026 roku.

*Tekst powstał przy współpracy z Europejskim Instytutem Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**Ramka: Kluczowe fakty**

- Pierwsze artystyczne paszport kolekcjonerskipowstały w Paryżu w 1923 roku
- Inicjatywa zgromadziła więcej niż 200 artystów z różnych krajów Europy
- Współcześnie dysponujemy blisko 50 oryginalnymi egzemplarzami
- Najwyższa cena uzyskana za jeden z paszportów to 2,3 mln euro
- Inicjatywa skatalogowania wszystkich ocalałych paszportów zakończy się w 2026 roku

---

*Autor jest ekspertem w dziedzinie sztuki i historii dwudziestowiecznej. Jego teksty ukazywały się na łamach "Sztuki Współczesnej", "Przeglądu Kulturalnego" oraz "European Art Review".*